Επίλογος

Από την έρευνα καταγραφής και ανίχνευσης των χαρακτηριστικών των υπεραιωνόβιων ελαιόδεντρων στους 11 οικισμούς του Δήμου Φαιστού Μεσαράς διαπιστώσαμε ότι, σχεδόν στο σύνολο τους εκτός λίγων εξαιρέσεων είναι παρατημένα στη τύχη τους και αντιμετωπίζουν τον σοβαρό κίνδυνο πυρκαγιάς εξ αιτίας της μεγάλης μάζας ξερών αγριόχορτων στο έδαφος τους. Επιπλέον, αντιμετωπίζουν πολύ συχνά το κίνδυνο της εκρίζωσης τους και του τεμαχισμού τους για να χρησιμοποιηθούν ως καυσόξυλα. Όλα σχεδόν βρίσκονται σε πολύ καλή φυτοϋγειονομική κατάσταση και με την κατάλληλη καλλιεργητική φροντίδα μπορούν να ξαναγίνουν παραγωγικά. Δυστυχώς οι ιδιοκτήτες τους έχουν ελλιπείς γνώσεις για την παραγωγική αξία τους και δεν γνωρίζουν ή δεν αξιολογούν όπως θα έπρεπε την υψηλή ποιότητα του ελαιόλαδου και των βρώσιμων σταφιδελιών που μπορούν να παράγουν. Ελάχιστοι ελαιοπαραγωγοί στην περιοχή της έρευνας, όπως οι μοναχοί της Ιεράς Μονής Απεζανών, της Ιεράς Μονής Οδηγητρίας, και λίγοι μεμονωμένοι ιδιοκτήτες και στην ευρύτερη περιοχή του Νομού Ηρακλείου, όπως οι ελαιοπαραγωγοί στο χωριό Μάραθος, γνωρίζουν την παραγωγική αξία των υπεραιωνόβιων ελαιοδεντρων και ασχολούνται με την καλλιέργεια τους παράγοντας ελαιόλαδο και βρώσιμες σταφιδελιές υψηλής ποιότητας και διατροφικής αξίας, που τους αποδίδουν αξιόλογο εισόδημα. Πέραν όμως της παραγωγικής αξίας τους, τα υπεραιωνόβια ελαιόδεντρα ποικιλίας «χοντρολιάς θρούμπας», επειδή καλλιεργούνται στην περιοχή της έρευνας αλλά και σε όλη την Κρήτη σε όλες τις ιστορικές περιόδους νησιού, υστερομινωϊκή, βυζαντινή, τουρκοκρατία και μετά, αποτελούν αναπόσπαστο μέρους της ιστορίας και του πολιτισμού του τόπου. Αυτά τα υπεραιωνόβια ελαιόδεντρα αποτελούν αγάλματα της φύσης και του ανθρώπου και ως σημαντικά στοιχεία της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου πρέπει να προστατευθούν και να αναδειχθούν. Έχουμε τη βαθιά πεποίθηση ότι, η κατάλληλη παραγωγική αξιοποίηση τους με την αρμόζουσα καλλιεργητική φροντίδα, με φωτεινό παράδειγμα αυτό της Ιεράς Μονής Απεζανών και η ανάδειξη τους με την κατάλληλη χαρτογράφηση, σήμανση και προσπελασιμότητα τους, θα συμβάλλουν σημαντικά στη βιώσιμη ανάπτυξη και στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου. Στο πλαίσιο αυτό παραθέτουμε παρακάτω δύο προτάσεις-προσεγγίσεις παραγωγικής αξιοποίησης και ανάδειξης τους.

Παραγωγική αξιοποίηση υπεραιωνόβιων ελαιόδεντρων

Επειδή θεωρούμε ότι ο μόνος ασφαλής τρόπος διάσωσης του ελαιώνα των υπεραιωνόβιων ελαιόδεντρων, όπως προαναφέρουμε, είναι η παραγωγική αξιοποίηση τους, λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι βρίσκονται σε πολύ καλή φυτοϋγειονομική κατάσταση, προτείνουμε τις παρακάτω ενέργειες στους ελαιοπαραγωγούς και στους τοπικούς φορείς των 11 οικισμών του Δήμου Φαιστού Μεσαράς:

Α. Ίδρυση οργάνωσης παραγωγών (Ο.Π.)

Οι ιδιοκτήτες των υπεραιωνόβιων ελαιόδεντρων, είτε στο σύνολο των 11 οικισμών του Δήμου Φαιστού, είτε κατά περιοχές, μπορούν να προβούν στην ίδρυση και στην νομική σύσταση, ως Ο.Π. στον τομέα του ελαιόλαδου και επιτραπέζιας ελιάς και να υποβάλλουν αίτημα στη Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας και Κτηνιατρικής Π.Ε. Ηρακλείου για την αναγνώριση της βάσει των προβλεπόμενων στο ισχύον Εθνικό και Ενωσιακό δίκαιο (άρθρα 152 και 156 του καν. 1308/2013 ΕΕ και της υπ΄αριθ. 397/18235/2017 Υπουργικής Απόφασης (Β’ 601), με αξιοποίηση της εμπειρίας του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ελαιοπαραγωγών Θραψανού.

Β. Σχεδιασμός και υλοποίηση «Προγράμματος Εργασίας»

Στην συνέχεια για την ανάπτυξη της οργάνωσης, μπορούν να υποβάλλουν αίτηση ως αναγνωρισμένη Ο.Π. στην ψηφιακή πλατφόρμα του ΥΠΑΑΤ για χρηματοδότηση Προγράμματος Εργασίας (https://mitos.gov.gr/index.php/). Το Πρόγραμμα εργασίας ενδεικτικά μπορεί να περιλαμβάνει τις παρακάτω δράσεις: 1. Ανάπτυξη ορθών γεωργικών πρακτικών ελαιοκαλλιέργειας με βάση περιβαλλοντικά κριτήρια προσαρμοσμένα στις τοπικές συνθήκες, καθώς και τη διάδοση τους στους ελαιοκαλλιεργητες και παρακολούθηση της πρακτικής εφαρμογής τους. Συγκεκριμένα η δράση περιλαμβάνει: • Ανάπτυξη Συστήματος Παρακολούθησης Κλιματικής Αλλαγής, το οποίο αξιοποιεί τεχνολογίες αιχμής (αξιοποίηση δεδομένων τηλεμετρικού σταθμού, δορυφορικών εικόνων, παρατηρήσεων επιβλέποντα Γεωπόνου) και παρέχει εξατομικευμένη πληροφόρηση στους παραγωγούς μέλη της Ο.Π.. • Πραγματοποίηση παράλληλα μιας σειρά δειγματοληψιών εδάφους ώστε να εντοπιστούν οι ανάγκες λίπανσης στους ελαιώνες και να αποφευχθούν φαινόμενα υπερλίπανσης. 2. Μέτρα εποχιακής παρατήρησης της εξέλιξης των πληθυσμών του δάκου με την αξιοποίηση καινοτόμων τεχνολογικών και ψηφιακών υπηρεσιών. Συγκεκριμένα η δράση θα περιλαμβάνει: • Ανάπτυξη Συστήματος Εποχιακής Παρατήρησης του Δάκου για παραγωγούς μέλη της Ο.Π. με την αξιοποίηση ψηφιακών εργαλείων, το οποίο παρείχε έγκαιρη και ακριβή πληροφόρηση όσον αφορά στην: Παρακολούθηση των πληθυσμών του δάκου, Επισήμανση του οικονομικού ορίου επέμβασης ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξης του. Εφαρμογή των απαιτήσεων των Κανόνων Πολλαπλής Συμμόρφωσης, Έκδοση γεωργικών προειδοποιήσεων, Κοινοποίηση οδηγιών στους αρμόδιους φορείς για την αντιμετώπιση του εντόμου. • Πραγματοποίηση σειράς εργασιών υπαίθρου που περιλαμβάνουν την αρχική εγκατάσταση δακοπαγίδων τύπου Mc Phail (σε αναλογία 1παγί δα/1200 δέντρα, σύμφωνα με τα πρότυπα του κρατικού προγράμματος δακοκτονίας που εφαρμόζεται ανά περιφέρεια), την πλήρωση των δακοπαγίδων με ελκυστικό διάλυμα θειικής αμμωνίας σε αναλογία 2% σε νερό, το οποίο αντικαθίσταται τακτικά για την ορθότερη καταμέτρηση των συλληφθέντων ατόμων καθώς και την καλύτερη απόδοση αυτού, την καταγραφή μιας σειράς δεδομένων (αύξων αριθμός παγίδας, τοποθεσία με συντεταγμένες Χ & Ψ, ιδιοκτήτης αγροτεμαχίου, καταγραφή αριθμού ενηλίκων πληθυσμών εντόμου). 3. Ανάπτυξη και εφαρμογή ολοκληρωμένης διαχείρισης ελαιοκαλλιέργειας, με στόχο την προστασία του περιβάλλοντος και τη διατήρηση του τοπίου. Συγκεκριμένα η δράση θα περιλαμβάνει: • Ολοκληρωμένη Διαχείριση Ελαιοκαλλιέργειας ως μορφή εναλλακτικής σε όλους τους παραγωγούς μέλη της Ο.Π. για την παραγωγή υψηλής ποιότητας πιστοποιημένων και ασφαλών προϊόντων, τα οποία παρήχθησαν με διαδικασίες φιλικές προς το περιβάλλον, με την επιστημονική υποστήριξη και παρακολούθηση από τον Επιβλέποντα Γεωργικό Σύμβουλο/ Γεωπόνο. • Πιστοποίηση Ολοκληρωμένης Διαχείρισης για δύο συνεχείς καλλιεργητικές περιόδους για τους παραγωγούς μέλη της Ο.Π., σύμφωνα με το εθνικό πρότυπο AGRO 2 1:2019 & AGRO 2 2:2019 από διαπιστευμένο από τον ΕΣΥΔ φορέα πιστοποίησης. 4. Κατάρτιση των ελαιοπαραγωγών σε νέες τεχνικές καλλιέργειας. Συγκε κριμένα η δράση θα περιλαμβάνει: • Σχεδιασμό, ανάπτυξη και εφαρμογή σειράς εκπαιδευτικών προγραμμάτων κατάρτισης των συμμετεχόντων ελαιοπαραγωγών μελών της Ο.Π., σε νέες τεχνικές καλλιέργειας βελτιώνοντας έτσι και το επίπεδο ανταγωνιστικότητας της ελαιοκαλλιέργειας. 5. Εφαρμογή αρχών βιώσιμης διαχείρισης ελαιοκαλλιέργειας, τεχνικές επιδείξεις. Συγκεκριμένα η δράση θα περιλαμβάνει: • Διενέργεια επιτόπιων εκπαιδεύσεων στα αγροτεμάχια με ταυτόχρονη επίδειξη ορθών καλλιεργητικών τεχνικών και πρακτικών επίδειξης νέων τεχνικών καλλιέργειας και συγκομιδής.

Γ. Κατασκευή και λειτουργία ελαιοτριβείου και συσκευαστηρίου της Ο.Π.

Παροχή τεχνικής βοήθειας από πιστοποιημένο μελετητή για την κατασκευή και λειτουργία ελαιοτριβείου και συσκευαστηρίου της Ο.Π., σε θέματα που σχετίζονται με την ποιότητα των προϊόντων. Συγκεκριμένα η δράση θα περιλαμβάνει: • Προμήθεια εξοπλισμού έργου για την μονάδα του ελαιοτριβείου που θα αποτελείται από: – Σύγχρονες υδραυλικές και ηλεκτρολογικές εγκαταστάσεις – Σύγχρονη μονάδα ψυχρής έκθλιψης ελαιόκαρπου και διαχωρισμού ελαιόλαδου – Ανοξείδωτες δεξαμενές και ανοξείδωτες σωληνώσεις – Θερμομόνωση χώρου δεξαμενών και στήριξη πάνελ μόνωσης – Τοποθέτηση ρολών, κουφωμάτων – Ανοξείδωτους κοχλίες μεταφοράς πυρήνα – Πλυντήριο ελαιόκαρπου – Σιλό πυρήνα ελαιόκαρπου

Δ. Ιχνηλασιμότητα, πιστοποίηση και προστασία της ποιότητας του ελαιόλαδου και των επιτραπέζιων ελιών.

Συγκεκριμένα η δράση θα περιλαμβάνει:
Ανάπτυξη, εφαρμογή και πιστοποίηση συστήματος ιχνηλασιμότητας ελαιοκομικών προϊόντων ISO 22005:2007. Συγκεκριμένα η δράση περιλαμβάνει:
• Σχεδιασμό, ανάπτυξη, εφαρμογή και πιστοποίηση, σύμφωνα με το πρότυπο ISO 22005:2007 Συστήματος Ιχνηλασιμότητας που θα εξυπηρετεί τις ανάγκες της Ο.Π. και θα περιλαμβάνει την ηλεκτρονική καταγραφή των δεδομένων της ανίχνευσης και παρακολούθησης α’ και β’ υλών και υλικών συσκευασίας που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή των προϊόντων της μονάδας, σε όλα τα στάδια παραγωγής, μεταποίησης, συσκευασίας, διανομής και πώλησης στους καταναλωτές.
2. Ανάπτυξη, εφαρμογή και πιστοποίηση συστήματος διαχείρισης ασφάλειας ελαιοκομικών προϊόντων ISO 22000:2018. Συγκεκριμένα η δράση περιλαμβάνει:
• Σχεδιασμό, ανάπτυξη, εφαρμογή και πιστοποίηση Συστήματος Διαχείρισης Ασφάλειας Τροφίμων, σύμφωνα με το πρότυπο ISO 22000:2018 στη μονάδα παραγωγής και τυποποίησης ελαιόλαδου της οργάνωσης.

Ανάδειξη μνημειακών υπεραιωνόβιων ελαιόδεντρων

Ο μικρός αριθμός υπεραιωνόβιων ελαιόδεντρων που έχουν χαρακτηρισθεί από το ΣΕΔΗΚ ως μνημειακά, δεν αντιπροσωπεύει τον πολύ μεγάλο αριθμό ελαιόδεντρων του παραδοσιακού ελαιώνα των 11 οικισμών του Δήμου Φαιστού, που έχουν τέτοια χαρακτηριστικά. Κατά την έρευνα και καταγραφή των υπεραιωνόβιων ελαιόδεντρων, συναντήσαμε σε πολλές περιοχές πολύ μεγάλο αριθμό δέντρων, τα οποία είτε βρίσκονται στα όρια οικισμών, είτε σε απομακρυσμένους ελαιώνες, με χαρακτηριστικά κορμού και κόμης όμοια με αυτά των δέντρων που έχουν ήδη χαρακτηριστεί ως μνημειακά. Θεωρούμε ότι αυτά τα υπεραιωνόβια ελαιόδεντρα είναι αγάλματα της φύσης και του ανθρώπου και αποτελούν βασικό στοιχείο της πολιτιστικής κληρονομάς του τόπου και ως εκ τούτου χρήζουν άμεσης προστασίας. Η προστασία τους πρέπει να αποτελέσει ιδιαίτερο έργο, που προτείνουμε να αναληφθεί από το Δήμο Φαιστού σε συνεργασία με τους τοπικούς πολιτιστικούς φορείς και με την επιστημονική υποστήριξη του ΕΛΜΕΠΑ. Το έργο αυτό θα έχει ως αντικείμενο την επιλογή των μνημειακών υπεραιωνόβιων ελαιόδεντρων, τον καθαρισμό, την περίφραξη, τη σήμανση, τη δημιουργία λιθόστρωτου μονοπατιού πρόσβασης σε αυτά, τη φωτογράφιση και τη χαρτογράφηση τους σε ηλεκτρονικό χάρτη που θα ενταχθεί στις ιστοσελίδες των Δήμου Φαιστού, ΕΛΜΕΠΑ, Περιφέρειας Κρήτης, Αναπτυξιακής Ηρακλείου ΟΤΑ ΑΕΕ, τοπικών πολιτιστικών συλλόγων κ.λπ.