Η ανάδειξη των υπεραιωνόβιων ελαιόδεντρων οικισμών του Δήμου Φαιστού Μεσαράς

Το Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο (ΕΛΜΕΠΑ) συνεχίζοντας τις προσπάθειες ανάδειξης, προστασίας και παραγωγικής αξιοποίησης των υπεραιωνόβιων ελαιόδεντρων, ανταποκρίθηκε στην πρόσκληση υποβολής προτάσεων της Αναπτυξιακής Ηρακλείου ΑΕΕ Ο.Τ.Α., στο πλαίσιο της υλοποίησης του τοπικού προγράμματος clld/leader Μεσαράς, και υπέβαλλε πρόταση με αντικείμενο την έρευνα, καταγραφή, ανάδειξη και προστασία του παραδοσιακού κρητικού ελαιώνα στη Μεσαρά και με τίτλο:

Έργο: «Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση κατοίκων, προβολή και ανάδειξη του παραδοσιακού κρητικού ελαιώνα σε οικισμούς του Δήμου Φαιστού Μεσαράς». Η πρόταση αξιολογήθηκε θετικά και εντάχθηκε ως έργο στο πρόγραμμα με κωδικό 19.2.4.5_1 / M2998975 (ΜΕΣΑΡΑ).

Η περιοχή της έρευνας περιλάμβανε τους οικισμούς ΤΥΜΠΑΚΙΟΥ, ΚΑΜΗΛΑΡΙΟΥ, ΚΛΗΜΑΤΟΣ, ΛΑΓΟΛΙΟΥ, ΜΑΓΑΡΙΚΑΡΙΟΥ, ΠΙΤΣΙΔΙΩΝ, ΑΛΗΘΙΝΗΣ, ΑΝΤΙΣΚΑΡΙΟΥ, ΠΗΓΑΪΔΑΚΙΩΝ, ΠΟΜΠΙΑΣ του Δήμου Φαιστού Μεσαράς.

Ο Σκοπός του Έργου

Σκοπός του έργου ήταν η ανάδειξη, προστασία και αναβίωση του παραδοσιακού κρητικού ελαιώνα μέσα από δράσεις ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των κατοίκων των προαναφερόμενων οικισμών του Δήμου Φαιστού, τοπικών φορέων, αλλά και δημόσιων υπηρεσιών και εκπαιδευτικών – ερευνητικών φορέων της ευρύτερης περιοχής.

Οι Δράσεις του Έργου

Κύρια δράση του έργου είναι ο εντοπισμός ελαιόδεντρων ή και ολόκληρων ελαιώνων οι οποίοι παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως οι μεγάλες διαστάσεις της κόμης, το ειδικό σχήμα, η ξεχωριστή αισθητική και επιβλητικότητα του κορμού. Δέντρα δηλαδή, τα οποία φαίνονται να είναι μεγάλης ηλικίας. Τα δέντρα αυτά συναντώνται σε πολλές περιοχές της Κρήτης και ονομάζονται «Φράγκικα». Πολλά από αυτά είναι συνδεδεμένα με κοινωνικά, θρησκευτικά και ιστορικά γεγονότα, τοπικές παραδόσεις, οικογενειακές μνήμες και ιδιωτικές στιγμές. Στο παρελθόν χρησιμοποιήθηκαν ως χώροι αποθήκευσης αγροτικών εργαλείων, ως καταφύγιο ανθρώπων από το κρύο, τη ζέστη, τη βροχή, την καταδίωξη και ως χώροι παιχνιδιού για παιδιά. Για την επίτευξη του σκοπού αυτού σχεδιάσθηκαν και υλοποιήθηκαν οι παρακάτω επιμέρους δράσεις: 1. Έρευνα, εντοπισμός, μετρήσεις, φωτογράφιση αιωνόβιων ελαιόδεντρων 2. Συγγραφή τόμου σχετικά με τα αποτελέσματα της έρευνας. 3. Κατασκευή ιστότοπου προβολής του παραδοσιακού κρητικού ελαιώνα της περιοχής. 4. Οργάνωση εκδηλώσεων ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των κατοίκων, Έκδοση Ενημερωτικού Υλικού. 5. Οργάνωση μαθητικών διαγωνισμών και εκθέσεων φωτογραφίας αιωνόβιων ελαιόδεντρων. Ο σχεδιασμός των δράσεων αυτών περιλάμβανε αναλυτικότερα τα εξής:

1η Δράση: Έρευνα, εντοπισμός, μετρήσεις, φωτογράφιση αιωνόβιων ελαιόδεντρων

Το αντικείμενο της δράσης περιλάμβανε τις εξής ενέργειες:

  • Επιλογή ελαιόδεντρών με κορμούς και κόμη μεγάλων διαστάσεων.
  • Λήψη στίγματος με GPS.
  • Απόδοση ενός μοναδικού κωδικού στο κάθε ελαιόδεντρο.
  • Καταγραφή των στοιχειών των ελαιόδεντρών αναφορικά με τη λαογραφική, ιστορική, ή άλλη αξία.
  • Μέτρηση διαστάσεων των ελαιόδεντρων, φυτοϋγειονομική κατάσταση. Καταγραφή όλων των επιμέρους χαρακτηριστικών.
  • Δημιουργία βάσης δεδομένων με τα παραπάνω στοιχεία και τοποθέτηση τους σε ψηφιακούς χάρτες.

Ο Στόχος της δράσης ήταν η αξιοποίηση της έρευνας ως εργαλείου για χάραξη δημόσιας πολιτικής από τους τοπικούς φορείς και η ένταξη του παραδοσιακού κρητικού ελαιώνα στην οικονομία και κοινωνία της περιοχής, καθώς και η ανάδειξη του ως βασικού παράγοντα βιώσιμης ανάπτυξης.

2η Δράση: Συγγραφή τόμου σχετικά με τα αποτελέσματα της έρευνας

Το περιεχόμενο του τόμου ήταν η ανάλυση της περιβαλλοντικής – πολιτιστικής- αρχαιολογικής – ιστορικής και οικονομικής σπουδαιότητας της καλλιέργειας της χοντρολιάς στην περιοχή, με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας καταγραφής των αιωνόβιων ελαιόδεντρων. Την συγγραφή και έκδοση του τόμου ακολούθησε η δωρεάν διανομή του σε δημοτικά σχολεία, γυμνάσια και λύκεια, μουσεία, πανεπιστημιακά ιδρύματα, δημόσιες υπηρεσίες, ξενοδοχεία και τουριστικά πρακτορεία της περιοχής, ώστε να ενισχυθεί το ενδιαφέρον των κατοίκων και των τοπικών φορέων για τον παραδοσιακό κρητικό ελαιώνα μέσω της παραγωγικής αξιοποίησης του και της ένταξης του στη βιώσιμη τοπική ανάπτυξη.

3η Δράση: Κατασκευή ισότοπου προβολής του παραδοσιακού κρητικού ελαιώνα της περιοχής

Πρόκειται για την κατασκευή ιστότοπου εγγεγραμμένου σε διεθνείς μηχανές αναζήτησης. Ο ιστότοπος είναι σύγχρονος τεχνολογικά και φιλικός στο χρήστη, στον οποίο αναρτήθηκαν ενημερωτικά κείμενα, πλούσιο φωτογραφικό υλικό, χάρτες και videos για τα αιωνόβια ελαιόδεντρα, τα μνημειακά ελαιοτριβεία, και τα ευρήματά αρχαιολογικών χώρων της περιοχής, που σχετίζονται με την καλλιέργεια του παραδοσιακού κρητικού ελαιώνα. Εκτιμούμε ότι ο ιστότοπος θα προσελκύσει μεγάλο αριθμό επισκεπτών διεθνώς, σημαντικό μέρος των οποίων θα επισκέπτεται δια ζώσης και τους πολιτιστικούς πόρους της περιοχής. Η αύξηση της επισκεψιμότητας στο σύνολο της περιοχής θα δημιουργήσει οικονομικές εισροές συμβάλλοντας έτσι στη βιώσιμη τοπική ανάπτυξη.

4η Δράση: Ενημερωτικές Επισκέψεις/Ομιλίες/Ημερίδες/ Δημοσιεύσεις, Έκδοση Ενημερωτικού Υλικού

Πραγματοποιήθηκαν ενημερωτικές εκδηλώσεις από την ομάδα έργου σε συνεργασία με τους Πολιτιστικούς Συλλόγους της περιοχής και ιδιαίτερα με τον Εκπολιτιστικό Σύλλογο Νέων Μαγαρικαρίου, τις Ενορίες και τις Τοπικές Κοινότητες στους οποίους αφορά το πρόγραμμα, με σκοπό την ευαισθητοποίηση των κατοίκων και των μαθητών της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Τα θέματα των ενημερωτικών ήταν τα παρακάτω:

α) Επεξηγήσεις των εξωτερικών οπτικών διαφορών ελαιόδεντρων: Οργανωμένες επισκέψεις από μέλη της ομάδας έργου, κατοίκων και μαθητών της περιοχής, σε επιλεγμένα ελαιόδεντρα διαφόρων ηλικιών, σχετικά με το ανάγλυφο του κορμού και της κόμης και τον προσδιορισμό της ηλικίας τους.
β) Ιστορική διαδρομή της ελαιοκαλλιέργειας στην Κρήτη και τη Μεσαρά: Από την ομάδα έργου αναζητήθηκαν και παρουσιάσθηκαν πληθώρα άρθρων, βιβλίων, αρχαιολογικών και μηχανολογικών ευρημάτων, τα οποία αναφέρονται και τεκμηριώνουν την πορεία της ελαιοκαλλιέργειας στο χρόνο.
γ) Καλλιεργούμενες ποικιλίες ελαιόδεντρων στην Κρήτη και τη Μεσαρά: Από την ομάδα έργου παρουσιάσθηκαν τα ταξινομικά χαρακτηριστικά, οι φυσιολογικές απαιτήσεις, η παραγωγικότητα, η ποιότητα και η αξιοποίηση των προϊόντων της κάθε ποικιλίας ελαιόδεντρων.
δ) Περιβαλλοντική και πολιτιστική σπουδαιότητα της ελαιοκαλλιέργειας: Παρουσιάσθηκε από την ομάδα έργου ο ρόλος της διαμόρφωσης των εδαφών των ελαιώνων, του τρόπου φύτευσης των δέντρων, των συγκαλλιεργειών πολυετών και ετήσιων καλλιεργειών, της διάνοιξης των μονοπατιών στη διαμόρφωση του περιβάλλοντος της κάθε περιοχής, στη καθοριστική επίδραση στη διατροφή των κατοίκων, στον τρόπο και τον προγραμματισμό εκτέλεσης των εργασιών, στον τρόπο δόμησης των κατοικιών, στην ανάπτυξη συγκεκριμένων επαγγελμάτων και γενικά στην πολιτιστική φυσιογνωμία της περιοχής
ε) Ερμηνεία και συμβολή του τρόπου φύτευσης των παραδοσιακών ελαιώνων στην υδρολογική και εδαφολογική ισορροπία της περιοχής. Ξερολιθιές- αναβαθμίδες: Στις παρουσιάσεις της η ομάδα έργου τόνισε τις μεγάλες διαφορές στον σημερινό και τον παλαιότερο τρόπο φύτευσης ελαιόδεντρων. Επεξήγησε την σπουδαιότητα του παλαιού τρόπου φύτευσης στην υδρολογική ισορροπία, στη διατήρηση της εδαφικής γονιμότητας, στην δυνατότητα παραγωγής διαφορετικών προϊόντων στο κάθε ελαιοτεμάχιο. Επίσης αναλύθηκε από μέλη της ομάδας η σπουδαιότητα των ξερολιθιών και των αναβαθμίδων στον εμπλουτισμό του υδροφόρου ορίζοντα, στον περιορισμό της εδαφικής διάβρωσης, της οριοθέτησης μεταξύ διαφορετικών ιδιοκτησιών, στην ευκολία εκτέλεσης των καλλιεργητικών εργασιών, στον προγραμματισμό των εργασιών και βέβαια στην τεράστια περιβαλλοντική σημασία των ξερολιθιών σαν καταφύγιο άγριας ζωής (σαλιγκάρια, ερπετά, έντομα, φυτά κ.λπ.).
στ) Χρηστική και ιστορική αξία των αιωνόβιων ελαιόδεντρων: Σε συνεργασία με φορείς και κατοίκους της περιοχής η ομάδα έργου συνέλεξε και παρουσίασε γεγονότα και διηγήσεις σχετικά με τα αιωνόβια ελαιόδεντρα, δίδοντας έμφαση σε ελαιόδεντρα που έχουν κάποια ιδιαίτερη λαογραφική αξία και συνδέονται με τοπικούς μύθους, οικογενειακές παραδόσεις, πολεμικά γεγονότα της περιοχής κ.α.
ζ) Η διαιτητική αξία του ελαιόλαδου και των βρώσιμων ελιών. Γευσι γνωσία: Στις ενημερωτικές εκδηλώσεις μέλη της ομάδας έργου τόνισαν ανέλυσαν τις μεθόδους διαφύλαξης και ανάδειξης των ποιοτικών οργανοληπτικών χαρακτηριστικών του ελαιόλαδου, των τρόπων αποθήκευσης, χρήσης και κατανάλωσης ιδιαίτερα εκείνου που προέρχεται από τα αιωνόβια ελαιόδεντρα. Επίσης έγινε επίδειξη γευσιγνωσίας σε συνεργασία με γευσιγνώστη εξειδικευμένων στα κρητικά ελαιόλαδα.
η) Προστασία της παραγωγής με ήπιες περιβαλλοντικά μεθόδους: Από μέλη της ομάδας έργου δόθηκαν στους ιδιοκτήτες των αιωνόβιων και μνημειακών ελαιόδεντρων οδηγίες καλλιέργειας (σχετικά με τη θρέψη, άρδευση, φυτοπροστασία, κλάδεμα κ.ά.), οι οποίες είναι συμβατές με αειφόρες καλλιεργητικές μεθόδους. Ως προς την προστασία της παραγωγής εξηγήθηκε η μέθοδος της μαζικής παγίδευσης των εντόμων, η οποία δίνει εξαιρετικά αποτελέσματα στα αιωνόβια ελαιόδεντρα μεσόκαρπων ποικιλιών, όπως είναι εκείνα των περιοχών στις οποίες αφορά το πρόγραμμα.

Κατά την πορεία υλοποίησης τους έργου πραγματοποιήθηκε από μέλη της ομάδας έργου δημοσίευση άρθρων στις 2 τοπικές εβδομαδιαίες εφημερίδες και σε ενημερωτικούς ιστότοπους και ραδιοφωνικούς σταθμούς που υπάρχουν στο Δήμο Φαιστού.

5η Δράση: Μαθητικοί Φωτογραφικοί Διαγωνισμοί Αιωνόβιων Ελαιόδεντρων

Η ομάδα έργου έδωσε μεγάλη σημασία στην ευαισθητοποίηση των παιδιών και των νέων για την διατήρηση των ιστορικών ελαιόδεντρων. Στα πλαίσια του έργου οργανώθηκε φωτογράφηση αιωνόβιων ελαιόδεντρων ή των ιδιαιτεροτήτων του κορμού από παιδιά, ώστε να γνωρίσουν από κοντά τα δέντρα, και να κατανοήσουν πλήρως την ηλικία και την αξία τους. Στην συνέχεια με το συγκεντρωμένο υλικό πραγματοποιήθηκαν 2 μαθητικοί φωτογραφικοί διαγωνισμοί. Οι φωτογραφίες θα παραμείνουν στους κατά τόπους Πολιτιστικούς Συλλόγους.